در ایران پیش از اسلام، خورشید نشان میترا بوده و ریشه در باورهای ایرانیان باستان داشتهاست. در اوستا و گاتها از خورشید بارها یاد شدهاست. خورشید (Xwaršēd در فارسی میانه) ایزدی است که در یشت ششم اوستا در مورد او آمده که جهان را از آلودگی دور میدارد. خورشید (به صورت یک مرد) همیشه سلطنت را در ایران تداعی میکردهاست؛ «تصویر بلورین خورشید» سراپرده سلطنتی داریوش سوم را متمایز مینمودهاست. درفش اشکانیان با تصویر خورشید تزیین میشدهاست. بر بالای تاج شاهان ساسانی گویی قرار داشته که نماد خورشید بودهاست. یوحنا مالالاس، تاریخنویس یونانی به نامهای اشاره میکند که در آن شاه ایران را «خورشید شرق» و قیصر روم را «ماه غرب» نامیدهاند.
شیر همواره به صورت برجسته، تندیسها، سردیسها، کاسهها، جامهای زرین و سیمین، در دورههای هخامنشی، اشکانی و ساسانی دیده شدهاست. شیر پیوند نزدیکی با شاهنشاهی در ایران داشتهاست؛ ردیفهایی از شیران زینت بخش تخت و ردای شاهان هخامنشی بودهاست. تاج آنتیوخوس یکم، شاه پارسیتبار کوماژن (حک: ۳۴–۶۹ پیش از میلاد) با تصویر شیر تزیین شده بود. در نقش برجسته مراسم اعطای مقام در نقش رستم، اردشیر یکم زرهی با تصویر شیر به تن داشتهاست. شیر، نقش تزیینی مشابهی برای عضدالدوله دیلمی داشتهاست. در برخی از گویشهای شرق ایران، واژه شاه، شیر خوانده میشود.
نخستین پرچمهای شیر و خورشید دار
یکی از اولین پرچمهای شیر و خورشید شناخته شده مربوط به ۱۴۲۳ میلادی/۸۲۶ هجری مربوط به دوره تیموریان مغول است.
قدیمیترین پرچم شیر و خورشید دار شناخته شده به سال ۸۲۶ هجری قمری (حدود ۱۴۲۳ میلادی) همزمان با دورهٔ تیموریان مغول بر میگردد. این پرچم در مینیاتوری از شاهنامه شمس الدین کاشانی (منظومهای دربارهٔ جهانگشایی مغولان) به تصویر کشیده شدهاست. این مینیاتور که حمله مغولان به حصار شهر نیشابور را نشان میدهد. سربازان مغول را نشان میدهد که پرچمی با نشان شیر و خورشید در کنار پرچمی دیگر با نشان هلال ماه حمل میکنند.
فؤاد کوپریلی[پانویس ۲] در مورد پرچمهای دورهٔ ایلخانان و تیموریان مینویسد که آنان در سپاه از پرچمهایی به رنگهای زرد و قرمز نیز استفاده میکردند و بر روی آنها تصاویر گوناگونی از قبیل اژدها، شیر، قره قوش (نوعی عقاب) و شیر و خورشید نقش میبستهاست. به احتمال زیاد، تمغاهای شخصی نیز روی پرچمها به کار میرفتهاست. در نسخهای از شاهنامه مربوط به قرن نهم هجری ثبت شده که در دوران حکومت مغولها نگارهای وجود داشته که پرچمی را با تصویر شیر و خورشید در وسط آن نشان میدهد. احتمالاً این پرچم متعلق به ایلخانیان بودهاست، زیرا آنها هم این نقش را بر روی سکههای خود به کار میبردهاند و پس از وارد شدن به ایران، ایرانیان یک شمشیر به دست شیر داده و آن را شخصیسازی کردهاند.
فؤاد کوپریلی همچنین میگوید: «تصویر شیر و خورشید در سکههای برخی از فرمانروایان این سلسله [آق قوینلوها] و بعضی سلسلههای دیگر ترک فقط نقشی نجومی است نه مظهر حکومت.»
با توجه به این پرچم و نمونههای مشابه آن در قرن نهم هجری قمری (پانزده میلادی)، مراجع معتبری مانند دانشنامه بریتانیکا و دانشنامه ایرانیکا زمان اولین مدارک موجود از استفاده شیر و خورشید در پرچمهای ایران را این دوران میدانند.
منبع: ویکیپدیا